ოხვამერი

სახეხუჯო იგივე ოჭკადირეშიშ ოხვამერს

​

ფუძის სალოცავთანაგ ერთ ერთი გამორჩეული რიტუალია სახეხუჯო, რომელიც 31 დეკემბერს აღინიშნებოდა „სახეხუჯო“ ანუ ხელ-მხარის სალოცავი, რომელსაც განსაკუთრებით ასრულებდნენ მჭედლები და იხდიდნენ „ოჭკადირეშიშ ოხვამერს“ („სამჭედლოს ლოცვას“), დაკლავდნენ გოჭს და აცხობდნენ კვერებს. საღამოს სანოვაგს ხონჩაზე ალაგებდნენ სამჭედლო იარაღთან ერთად და მამაკაცს სამჭედლოში მიჰქონდა, ხოლო დედაკაცი სახლში ლოცულობდა კვერებითა და სანთლებით. ქალი იმდენ სანთელს ანთებდა, რამდენი ქალიც იყო ოჯახიდან გათხოვილი,  თუ ოჯახიდან გათხოვილი ქალი ახლოს ცხოვრობდა, მაშ კვერი და სანთელი თვითონ უნდა გამოეგზავნა, თუ ქალი შორს ცხოვრობდა, მის წილ სანთელსა და კვერს ოჯახში ამზადებდნენ. სახეხუჯოს რიტუალისას მჭედელი ევედრებოდა სამას სამოცდასამი ხელობის გამჩენ წმიდა სოლომონ მადლიანს და წყალობას გამოსთხოვდა შთამომავლობისათვის – შემდეგ ხელების მუჭებს შეკრავდნენ და ერთმანეთს დააწყობდნენ, მჭედელი შეკრულ მუჭას დაადებდა და შიგ წყალს ან ღვინოს ჩაასხამდნენ, რათა წმიდა სოლომონს წყალივით წაეყვანა მათი საქმე. სამეგრელოში სამჭედლოს განსაკუთრებული დანიშნულბა ჰქონდა, ფიცისა დადება, სამართლის დადგენა, ხატზე გადაცემა და პირობის დადება ხშირად სამჭედლოში სრულდებოდა, მეგრელთა რწმენით, მჭედელი ახალდაბადებულ ვაჟს თუ სამჭედლოში არ მიიყვანდა, იგი ავადმყოფი, უძლური გაიზრდებოდა.

 

ბორიაშ ოხვამერი - ქარის სალოცავი

 

ბორიაშ ოხვამერი სრულდებოდა ქარიანი ამინდისა და ქარიანობის თავიდან ასაცილებლად., განსაკუთრებით მოსავლის მწიფობის დროს, რათა ქარს ნათესი არ გაეფუჭებინა. ამისთვის ოჯახის ოჯახის უფროსი მამაკაცი დაკლავდა წიწილას, რომელსაც თვითონვე ასუფთავებდა და წვავდა. შემწვარ წიწილას სიმინდის ყანაში წაიღებდა, ქარს დალოცავდა, მოსავლის დცვას შესთხოვდა და წიწილსაც ყანაშივე მარტო შეჭამდა.

 

ფუძეშ-ოხვამერი - ფუძის ლოცვა

​

„ფუძეშ-ოხვამერი დო თუთაშხა ბედნიერი ანუ ოთუთაშხე “(ქრისტიანულ დონეზე ეს დღეობა მთავარანგელოზების მიქაელისა და გაბრიელის სახელთანაა დაკავშირებული). ადგილობრივთა რწმენით, ამ დღეობის წარმართვაზე იყო დამოკიდებული მთელი წლის განმავლობაში ოჯახის მამაკაცთა ბედ-იღბალი. 

ფუძის სალოცავის ანუ ფუძეშ-ოხვამერის რიტუალისას სახლ-კარი-ეზო-მიდამოს დასუფთავებასა და ლოცვას მოჰყვება კვერების ცხობის რიტუალი. კვრების ცხობისას აუცილებელი იყო ორმაგი რაოდნოების კვერის გამოცხობა, რამდენი ოჯახის წევრიც იყო. თითოეული ოჯახის წევრისთვის ორ-ორი განსხვავებული კვერი ცხვებოდა, (ერთი მოგრძო და ერთი მრგვალი) იმის აღსანიშნავად, რომ ორი კვერით გლოცავ და გაისად ორი ამდენით გვამრავლეო. საღამო ხანს კვერებს კალათაში ჩააწყობდნენ და სახლის კერასთან მიდგამდნენ, გამოჩნდებოდა თუ არა ახალი მთვარე, დიასახლისის გარდა, ყველა გარეთ გადიოდა. დიასახლისი სახლის კარებსა და სარკმლებს კეტავდა და ანთებული სანთლებით ლოცულობდა

 

სოფელიში ხვამა 

​

სოფელიში ხვამა - იგივე სოფლის ლოცვა გაზაფხულზე სრულდებოდა, როცა სოფელში ხვნა თესვის სამუსაოები დასრულდებოდა. სოფელი იყიდდა თხას, ან ცხვარს, ან კურატს; სოფლის მოედანზე ოჯახის უფროსები იკრიბებოდნენ, სოფლის უფროსი დაილოცებოდა კარგი ამინდისა და დოვლათიანი მოსავლის სახვეწარს აღავლენდა. 

 

დიხაშ-ხვამა

​

დიხაშ-ხვამა, იგივე ადგილის ლოცვაა, ახალი სახლის ასაშენებელ ადგილას. ოჯახის უფროსი წევრი ახალ ეზოსა და ადგილას მიწას ამოთხრიდა, ხელში  აიღებდა ოთხ კვერს, რამდენიც კუთხე სახლს ჰქონდა. ოთხ ქვაზე ოთხ ანთებულ სანთელს მიაკრავდა და ასე დაილოცებოდა: „დიხაში  ნერჩი ბედნიერი ქომიჸი თე ადგილი დო ოხორუ, კოჩიში დო ორინჯიში გამრავლება, ჯგირი ჸოფა“ და სხვა. (მიწის ნერჩი-ფუძევ, ბედნიერი იყოს ეს ადგილი და სამოსახლო, ადამიანისა და პირუტყვისათვის, გამრავლება, კარგად ყოფნა და სხვა).

 

ოხვამერ ლაგვანი 

​

ოხვამერი ღვთის სახელზე აგებული ნაგებობაა, რომელიც ერთდროულად აერთიანებს მარნისა და სალოცავ ადგილებს. ოხვამერში მხოლოდ სხვადასხვა ღვთაებისადმი შეწირული ღვინის ზედაშეები ინახებოდა. „თვითონ საჯვარე ან ოხვამერი პატარა ნაგებობა ყოფილა, ჩარდახული ტიპის, ოთხ სვეტზე დაყრდნობილი და ხშირად ოთხივე მხრიდან ამოშენებული.“ შენობა, სახლიდან მოშორებით ან სახლის ახლოს, ტყეში იდგა. ხალხის რწმენით, ხატზე უფრო მეტად მისი მორიდება და შიში ჰქონდათ. მის ახლოს ნაწყენი ან გაბრაზებული გავლა არ შეიძლებოდა. გულმოსულნი ვერ გაივლიდნენ, სანთელს აანთებდნენ და პატიებას სთხოვდნენ.სოფელში თუ ვინმეს ბავშვი ავად გაუხდებოდათ, ოხვამერთან მივიდოდნენ, სანთელს აანთებდნენ, ღმერთს ბავშვის მორჩენას ვედრებოდნენ. ოხვამერში შესვლის უფლება ქალს არ ჰქონდა და არც, რაიმე რიტუალის შესრულება შეეძლო მარანში მოთავსებულ ქვევრებთან.  

სალოცავ ქვევრებს სხვადასხვა დანიშნულება ჰქონდათ: ზოგი მათგანი საერთო საოჯახო იყო, ზოგი კი – პიროვნული. მაგალითად: „ოდუდია-სამგარიო“ ოჯახის უფროს მამაკაცსა და უფროს ვაჟს ეკუთვნობდა. პიროვნული ქვევრი პატრონის გარდაცვალების შემდეგ ხდებოდა „ბენი“ ე. ი. თავისუფალი და მას ოჯახის უფროს ვაჟს მიუჩენდნენ. თუ ოჯახში ვაჟის შეძენისას თავისუფალი ქვევრი მარანში არ აღმოჩნდებოდა, მაშინ მისთვის  ახალ ქვევრს იყიდნენ და მარანში ჩაფლავდნენ. სალოცავი ქვევრების მოვლა-პატრონობა ოჯახის უფროს მამაკაცს ჰქონდა მინდობილი. მისივე განკარგულებაში იყო აგრეთვე სალოცავი ქვევრების გამოსარეცხი იარაღები და ღვინის ამოსაღები ხაპი „ხირკე“, რომელსაც იგი სხვა საჭიროებისათვის არ ხმარობდა და იქვე მარანში ინახავდა. ამას გარდა, ოჯახის უფროსის მოვალეობას შეადგენდა ყველა სალოცავის წესების ცოდნა და რიტუალის შესრულდება. ლოცვის დასრულებამდე ხონჩაზე დაწყობილი სანოვაგიდან ერთი ნამცეცი პირში ჩაედო, რაც ცოდვად ითვლებოდა და სასტიკად იყო აკრძალული. სალოცავი ქვევრების მოვალ პატრონობა და ლოცვის შესრულების უფლება - მოვალეობანი მემკვიდრეობით გადადიოდა მის უფროს ვაჟზე. ძმების გაყრის დროს, სალოცავი ქვევრები ხშირად მათ საერთო მფლობელობაში რჩებოდა, მაგრამ უმეტეს შემთხვევაში, ძმები ქვევრებსაც იყოფდნენ და მხოლოდ „საღვთო“-ს სალოცავის ქვევრს საძმოდ “დედა-ფუძეში” ტოვებდნენ და აქ მთელი საძმო თავს იყრიდა და საერთო ხარჯით „საღვთო“-ს გადაიხდიდნენ.

​
 

ოხვამე და ხვამა

​

სიტყვა „ოხვამე“ არა მხოლოდ მარანში შესრულებული რიტუალის, არამედ, საერთოდ, ლოცვისა და ეკლესიის აღმნიშვნელია. „ხვამა“ აღნიშნავს საკულტო შესაწირავს, რომელიც ჯერ ქრისტიანობამდელი რიტუალების, ხოლო მოგვიანებით ქრისტიანული ღვთისმსახურებისას გამოიყენებოდა. ამ ცნების რელიგიურ დატვირთვაზე მეტყველებს აგრეთვე მისი ამ დანიშნულებით გამოყენების ტრადიცია სხვა კუთხეებში (ზანური//მეგრულ-ჭანური – „ხვამა//ოხვამერი“, სვანური – „ლახვამიალ“). ამ თვალსაზრისით, „ზედაშე“, „ოხვამე“ და „ლახვამიალ“ იდენტური მნიშვნელობისაა. ისტორიული წყაროებიდან ნათელია, რომ  ხვამას კულტის მსახური, ანუ ქურუმი, ჰყავდა, რაზეც უნდა მიანიშნებდეს მეგრული „მახვამერი“ და ძველქართული „მეხუეშნე“, რაც მესაიდუმლეს ნიშნავს.

ოხვამერ ქვევრთან, რომელშიც სარიტუალო ღვინო ინახებოდა, ამა თუ იმ რელიგიური დღეობისას როგორც ოჯახის წევრები, ისე ერთი საერთო ოჯახიდან რამდენიმე თაობის შთამომავლები ერთად იკრიბებოდნენ, ცალკეულ ღვთაებებს მსხვერპლს სწირავდნენ და ლოცვას აღავლენდნენ. საოჯახო და საგვარეულო ოხვამერი მრავალგვარი იყო და წელიწადის სხვადასხვა დროს, საგანგებოდ დანიშნულ დღეს სრულდებოდა. თუმცა, შესაწირავი ცხოველების სახეობებისა და უმნიშვნელო დეტალების გარდა, მათ შორის არსებითი რიტუალური განსხვავება არ გვხვდება. ამგვარ სარიტუალო წესს განეკუთვნება, მაგალითად, საღმრთო საოხორო//საღვთო//საღორონთო (ნიშნავს საღმერთოს//საღვთოს და სახლის, ოჯახის საკეთილდღეოდ სრულდება), შქვითული (კვირის დღეებისადმი მიძღვნილი, მეგრულ ასტრალურ კულტთა პანთეონთან დაკავშირებული შესაწირავი), თედორობა (ცხენის კულტთან დაკავშირებული შესაწირავი), ოთუთაშხური (თუთაშხა მეგრულად ორშაბათს ნიშნავს, ხოლო თუთა – მთვარეს), რომელიც მთვარის დღედ იყო მიჩნეული და სხვ.     

​

თანაფა - აღდგომა

​

ოხვამერი ხშირად სამეგრელოში სხვადასხვა რიტუალისა და ლოცვისთვისაც გამოიყენებოდა. აღდგომა დილას ოჯახის უფროსი საღვთო ქვევრის თავზე საკლავს, ბატკანს ან გოჭს კლავდა. დიასახლისის მიერ მზადდებოდა ყველის, კვერცხის კვერები. შესაწირის დაკვლის შემდეგ ხონჩაზე დააწყობდნენ ღორის გულ-ღვიძლს, მამლის თავს, კვერებს, საზედაშე ღვინოს და ოჯახის მამასახლისი მას წაიღებდა მარანში, დადგამდა საღმრთო-საოხორო ქვევრის თავზე, მოიყვანდა ვაჟიშვილებს და ყველანი დაიჩოქებდნენ ქვევრთან. ოჯახის უფროსი დაილოცებოდა: „დღაბი ჟაშხა ბედნიერი დო შვენიერი, ვისვამანქ ჩქიმი სკუალეფიში საჯგიროთ, სი დეფარი ჭირიშე დო ფათერაკიშე, ღორონთი პატონი, ამ დღაშ ხვამა სი გომიტიბინე ჩილამო, სკუალამო. ონწია ბრელი ქუმიონი, საქონეი, გაბრაი, კოჩი გაბედინერი დო ჩქიმი საოხოროს ქიგმორჩინე“ (დღის კვირა ბედნიერო და მშვენიერო, ვლოცულობ ჩემი შვილების კარგად ყოფნისათვის, შენ დაიცავი ჭირისა და ფათერაკისაგან. ღმერთო ბატონო, დღეის ლოცვა შენ შემარგე ცოლ-შვილიანად, მოსავალი ბევრი მოიყვანე, საქონელი გაამრავლე, კაცი გააბედნიერე და ჩემს სამოსახლოზე დამაბერეო). ლოცვის დასასრულს, ის ქვევრს თავს მოხდიდა, ღვინოს ხაპით ამოიღებდა, დაილოცებოდა და შესვამდა, თუ ღვინო არ იდგა, ცარიელ ქვევრში საზედაშედ. მიჩნეულ ღვინოს (ანუ შესაწირავ, ლოცვის რიტუალისთვის განკუთვნილ ღვინოს) ჭიქით ჩაასხამდა. ერთ კვერსა და მსხვერპლის გულ-ღვიძლს იქვე შეჭამდნენ და ხონჩიანად სახლში დაბრუნდებოდნენ და ამ პატარა გუნდებს ზურგს უკან გადაისროდნენ: „ღმერთო, მას გააყოლე ჩემი ოჯახის ფათერაკი და ჩემ მიერ მის მოძებნამდე ოჯახს სიავე აშორეო“. 

​

 სამგარიო - დიდ ოხვამერი

​

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სადღეობო წესისთვის – „ოდუდუა სამგარიოსათვის, რომელსაც ასევე „დიდ ოხვამერსაც“, ანუ დიდ სალოცავსაც უწოდებდნენ, მარანში ცალკე ქვევრი იყო ჩაფლული. სახელწოდება „ოდუდია“ (მეგრულად  ნიშნავს სათავოს) მიუთითებს მის უპირატეს, აღმატებულ მნიშვნელობაზე სხვა შესაწირავებთან შედარებით, ხოლო „სამგარიო“ მთავარანგელოზების – მიქაელისა და გაბრიელისადმი აღვლენილი ლოცვაა. ოდუდია სამგარიო ოჯახის უფროსი კაცის სახელზე შესაწირავი ღვინით სავსე ქვევრს წარმოადგენდა. შესაწირავი ღვინით სავსე ქვევრს აღდგომის (თანაფა) შემდეგ ორშაბათ (თუთაშხა), ხუთშაბათ (ცაშხა) ან შაბათ (საბატონი) დღეს (ზოგიერთი გადმოცემით,  აღდგომის მეორე ორშაბათს) ხსნიდნენ. შესაწირავად კლავდნენ გოჭს და მამალს. გოჭი კერი (კერატი, მამალი) აუცილებლად მოხარშული უნდა ყოფილიყო. ოჯახის დიასახლისი სპეციალურად ამ დღისთვის აცხობდა სამ ყველიან კვერს (კვარი). ოჯახის უფროსი მამაკაცი საკლავის გულ-ღვიძლს ნისორზე (ხის ფართო ჯამი) დააწყობდა, წაიყვანდა ოჯახის ყველა მამაკაცს, რომელთაც ანთებული სანთლებით ხელში დააჩოქებდა ოდუდია სამგარიოს ქვევრთან და წარმოთქვამდა ლოცვას. შემდეგ სახლში ბრუნდებოდნენ, სუფრას გაშლიდნენ და ოჯახის უფროსს დალოცავდნენ. ოდუდია სამგარიოს რიტუალის დროს მარანში ქალების შესვლა აკრძალული იყო. 

​

მარაშინა

​

სამგარიოს სახელწოდებით ცნობილი ოხვამერს მარიამობა (მარაშინა – 28 აგვისტო) დღეს სწირავდნენ. ამისთვის სპეციალურად ზრდიდნენ ერთ ძროხას, რომელსაც „პატენ ჩხოუს“ (ბატონი ძროხა) ან „პატენიას“ (მოფერებითი – ბატონი) ეძახდნენ. მისი რძის სხვა მიზნისათვის გამოყენება არ შეიძლებოდა, რადგან ამ რძით უნდა გამოეკვებათ მხოლოდ პატენიას ნაშიერი, რომელიც სარიტუალო შესაწირავად იყო განკუთვნილი. ამ რძისაგან მზადდებოდა აგრეთვე ყველიც, რომლითაც საგანგებოდ სამი სადღეობო კვერი და ხაჭაპურები ცხვებოდა. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ თემში მცხოვრებ ცალკეულ გვარებს ხვამა სხვადასხვა შესაწირავი საქონლით ედოთ ვალად – ხბოთი, გოჭით, თხით ან თიკნით. საერთოდ, სხვადასხვა გვარი და ცალკეული ოჯახებიც კი ხორცის შესაწირავ მსხვერპლთა სახეობებს რიგ შემთხვევაში ინდივიდუალურად ირჩევდნენ. აღდგომის შემდგომ პირველივე ორშაბათს „მიქამგარიოშ მარას“, ანუ „მიქამგარიოს კვირას“ უწოდებდნენ. ხვამას მარანში ოჯახისა და საგვარეულოს უხუცესი ადამიანი აღავლენდა, რომელიც ნისორზე დაწყობილ საკლავის გულ-ღვიძლს სამგარიოს ქვევრთან წაიღებდა, ამ ოჯახის შთამომავალ ყველა მამაკაცს და მათ შვილებს ქვევრთან დააჩოქებდა და ანთებული სანთლებით ხელში დალოცავდა. შემდეგ სახლში შევიდოდნენ და იქ აგრძელებდნენ ტრაპეზს. ამ დღეს ერთმანეთის და, განსაკუთრებით – გვარის უხუცესი ადამიანის, გაბრაზება არ შეიძლებოდა. სუფრაზე დარჩენილი ძვლები აუცილებლად მიწაში უნდა დაეფლოთ, რომ ძაღლს, კატას ან სხვა რამეს არ შეეჭამა. სალოცავ ქვევრთან ქალების შესვლა აკრძალული იყო. პატენია ძროხის გაყიდვა ან გაჩუქება არ შეიძლებოდა. ის ბოლომდე უნდა დაბერებულიყო, შემდეგ კი სამგარიოს სახელზე უნდა დაეკლა სხვა, უცხო გვარის კაცს. თუ ლოცვას გააგრძელებდნენ, მის მაგივრად ახალი პატენია უნდა შეერჩიათ. პატენია ძროხის დაკვლის დღეს აუცილებლად გოჭიც უნდა გაეღოთ მსხვერპლად. ოჯახი ქვევრთან ლოცვას რომ შეწყვეტდა, „ალობას“ (წყალობა, შეწყალება) იხდიდნენ. ამ მიზნით, ოჯახის უცოლშვილო ახალგაზრდას ჯერ ლოცვის რიტუალს ჩაატარებინებდნენ, შემდეგ მას ქვევრი ჩუმად უნდა მოეპარა და მოშორებით დაემტვრია. გაყოფის შემდეგ ოდუდია სამგარიოს ქვევრი ძმებს შორის გაუყოფელი რჩებოდა და ის უკვე სამგარიოს სახით მათი საერთო, პატრონიმიული შესაწირავის როლს ასრულებდა, ხოლო ოჯახში დარჩენილ უმცროს ვაჟს (ისევე, როგორც სხვა ძმებს თავიანთ ოჯახებში), თუ ოჯახის უფროსი გარდაცვლილი იყო, ცალკეც შეეძლო, დაეფლო ახალი ოდუდია სამგარიოს ქვევრი. 

 

სადაბადო 

​

სადაბადო ქალის სალოცავი ქვევრი იყო, რომელიც ცალკე ემარხა მიწაში ოჯახის „ოხვამერი“-ს ცოტათი მოშორებით. სადაბადოს იხდიდა ოჯახის დიასახლისი და ამისათვის ის დააყენებდა ძროხას და როცა სახარე ხბოს მოიგებდა, დაკლავდა მას და სადაბადოს ილოცებოდა, შესთხოვდა ღმერთს ჯანმრთელობას და ქმარ-შვილის ბედნიერ ცხოვრებას. თუ ძროხა ფურს მოიგებდა, მაშინ იგი სადაბადოს ილოცებოდა კვერებით, ფურს კი საძროხედ გაუშვებდა. როცა „სადაბადო“ ძროხა დაბერდებოდა, მას დაკლავდნენ, სამაგიეროდ, მის ფურს დააყენებდნენ „სადაბადოდ“.